نسخه قابل چاپ

.: نیکونگاران نور

باسمه تعالی

نیکونگاران نور

خوشنویسان مشهور فارس

محمد حسین رستگار

نشریه فرهنگی کلک دیرین انجمن خوشنویسان/شماره 24/سال نهم/تابستان 90

 

---

سرزمین پهناور فارس بخصوص شیراز از دیرباز پذیرای هنرمقدس کتابت بوده است.

آثار کتیبه‌های زمان هخامنشیان و ساسانیان بخصوص در مجموعه باارزش تخت‌جمشید حکایت از ذوق هنرمندان نگارشگر و حکاک آنها است. 

با ظهور انوار ملکوتی اسلام و تشویق و ترغیب حضرت رسول‌اکرم محمد مصطفی(ص) به کتابت قرآن کریم تحولی عظیم در خوشنویسی پدید آمد که علاوه بر تأثیر عمیق در زیبانگاری خط کوفی، زمینه پیدایش و ابداع خطوط جدید گردید و این سرآغاز هنر عالم‌گیر خوشنویسی بود.

فارسی‌ها وشیرازیان مسلمان در نیکونگاری قرآن کریم علاوه بر ترویج هنر کتابت خدمات شایان‌توجهی به اسلام نمودند که اگر تنها به نام علی‌ابن‌مقله بیضاوی و میرزااحمد نی‌ریزی اکتفا شود برای افتخار فارس و شیراز بس است.

ابوعلی‌محمدبن‌مقله فارسی (272-328هـ.ق) خوشنویس مشهور و از خطاطان چیره‌دست شیراز می‌باشد. ابن‌الندیم درکتاب «الفهرست» در وصف او می‌نویسد:

پدر و برادرانش همه خوش‌خط و خوشنویس بودند. ابن‌مقله واضع و مبتکر شش‌نوع خط متعارف فارسی گردید. در نوشتن خط رقاع و توقیعات کسی به پای او نرسیده است و همچنین خط بدیع را. خط نسخ را در سال 310 هـ.ق زمان خلافت‌المقتدر بالله و وزارت ابن‌فرات ابداع کرد و چون این خط از خط کوفی و همانند آن آسانتر بود، به زودی موردپذیرش همه گردید و در تمام شهرها رایج شد.

این بزرگ‌مرد و هنرآفرین پارسی‌نژاد، که چندنوبت به مقام وزارت خلفا رسید، گذشته از خوشنویسی در فقه و تفسیر قرآن و قرائت و حفظ لغات، فصاحت و بلاغت بیان و در نثر و نظم هم استاد بوده است.

علی‌ابن هلال مشهور به ابن‌ابواب از چهره‌های درخشان خطاطی دوران اسلامی است که برای نخستین‌بار قانون نقطه‌گذاری جهت اندازه‌گیری حروف را ابداع نمود و پس از علی‌ابن مقله دومین چهره درخشان تکمیل و تعالی خوش‌نگاری اسلامی است.

در کتب تاریخی در وصف او آمده است که پدرش پرده‌دار دربار آل‌بویه بود و او خود نیز چندین‌سال در کتابخانه بزرگ و مشهور دیلمیان به فرمان بهاءالدوله دیلمی فرزند عضدالدوله به کار کتابت مشغول بود و آنچنان که خود نقل می‌کند جزوی از قرآن سی‌پاره ابن‌مقله را که مفقود شده بود همچون ابن‌مقله نوشت و به آن ملحق ساخت، به اندازه‌ای ماهرانه نوشته بود که بهاءالدوله از تشخیص آن عاجز ماند. علی‌ابن‌هلال بسال 413 هـ.ق در بغداد وفات یافت.

سلطان ابراهیم ابن شاهرخ فرزند امیر تیمور گورکانی از دیگر مشاهیر خوش‌نویسی شیراز است که بعنوان حاکم شیراز به دارالعلم وارد شد و در همین شهر خوش‌نویسی را آموخت و از خوش‌نویسان بنام زمان خویش گشت. پرآوازه‌ترین اثر او قرآن بزرگ مشهور به هفده‌من است که سالها بر بالای دروازه قرآن شیراز قرار داشت و هم‌اکنون زینت‌بخش موزه پارس است.

استاد میرزا احمد نی‌ریزی (1092-1177) چهره درخشان و ماندگار خوش‌نویسی است که در کتابت قرآن و ادعیه نقش برجسته و بارزی داشته است.

این خوش‌نویس بی‌همتای خط نسخ موفق به ابداع شیوه‌ای در کتابت شد که به نام «نسخ‌ ایرانی» شهرت یافت و شاگردان عالیقدری در این هنر تربیت نمود.

میرزا احمد نی‌ریزی از شخصیت‌های برجسته و ممتاز عالم خط و نگارش است که در طول عمر پربرکت خود 99جلد قرآن مجید و 77جلد صحیفه سجادیه و ادعیه دیگر نوشته است و در حال حاضر اغلب این آثار زینت‌بخش کتابخانه ملی و موزه‌های داخل و خارج کشور می‌باشد.

از مشاهیر خوش‌نویس شیراز خاندان معزز وصال شیرازی است.

محمدشفیع ملقب به میرزاکوچک متخلص به وصال در سال 1197هـ.ق در شیراز به دنیا آمد. در ادبیات، حکمت الهی، معانی ریاضی و موسیقی دست یافت و هفت‌خط را به استادی می‌نوشت. تألیفات او بالغ بر ده جلد می‌شود.

67جلد قرآن و 700دعوات بانواع خطوط درنهایت زیبایی نوشته است که زینت‌بخش موزه‌ها است. وصال در نقاشی و تهذیب مهارت داشت. درسال 1362 هـ.ق وفات یافت و در کنار استادش میرزای سکوت دفن گردید. فرزندش وقار تاریخ فوت او را اینگونه سروده است:

1262 = 1-1263

آوخ که بما گذشت ایام وصال

برخاست ‌یکــی  و ســال تـاریخش گفت آغاز فراق گشت و انجام وصال

 تـا نـام نکـــو هست بود نــام وصــال

 

پائین پای حضرت شاهچراغ(ع) و درکنار وصال، چهارتن از فرزندانش بنام‌های وقار، حکیم، داوری و توحید مدفونند. دو فرزند دیگر وصال بنامهای فرهنگ و یزدانی در جوار حرم مطهر حضرت سیدامیرمحمد بن موسی(ع) مدفونند. فرزندان وصال همچون پدر دارای قریحه شاعری و نویسندگی و نقاشی بوده‌اند. گویند او چون آفتابی بود که اقماری بگردش می‌گردیدند.

میرزا فتحعلی شیرازی متخلص به «حجاب» از شاگردان وصال همه خطوط نستعلیق را بسیار خوب می‌نوشت. کتاب کلیات سعدی که یکی از زیباترین نگاشته‌های اوست اخیراً به چاپ رسیده است. وی علاوه بر خوش‌نویسی در شعر و ادبیات مهارت داشت. به سال 1269هـ.ق در شیراز وفات یافت. 

حاج ملاعلی عسکر ارسنجانی (1302-1220) و فرزندان بزرگوارش، محمد شفیع ملقب به اشرف‌الکتاب،  ملااحمد، محمدحسین و محمدحسن ارسنجانی از دیگر ستارگان درخشان خوش‌نویسی هستند که در نوشتن خط نسخ سرآمد اقران خود بودند و عمر پربرکت خویش را صرف کتابت قران مجید نمودند.

قرآن‌های نفیس این هنرمندان هم‌اکنون زینت‌بخش موزه‌های ایران و جهان  از جمله موزه‌های نجف، کربلا، کاخ گلستان و موزه آستان قدس رضوی است.

از خوش‌نویسان قرن حاضر باید قدسی، میرزاعلی معارفی، مشکین‌قلم، آقا بزرگ، استاد محمد دیرین، استاد مجید چیزفهم و استاد محمد نعمتی را نام برد که آثار ارزشمند ایشان زینت‌بخش کتیبه‌های بارگاه ملکوتی حضرت شاهچراغ(ع) است.

کتاب «احوال و آثار خوشنویسان ایران» بیش از چهل نفر خطاط مشهور شیرازی را نام می‌برد که آثار ارزشمند آنان در موزه و کتابخانه‌های بزرگ ایران و جهان نگهداری می‌شود.   به منظور تجلیل از این هنرمندان جاوید بعضی آثار ماندگار این خوش‌خطاطان که در کتابخانه ملی باغ گلستان موجود است ذکر می‌گردد:

*صدکلمه از حضرت علی‌بن ابیطالب با ترجمه فارسی منظوم در 36صفحه دو صفحه اول آن طلااندازی منقوش و سرلوحه مذهب مرصع عالی دارد. خط متن ثلث دودانگ جلی و خط ترجمه نسخ کتابت خفی عالی خطاط علی‌قلی شیرازی تاریخ تحریر سال 977 هجری قمری.

*قرآن جلد روغنی ممتاز در صفحات بین سطور طلااندازی، شش صفحه اول و سرموزه‌ها و علائم، مذهب مرصع عالی، خط متن نسخ نیم دودانگ عالی رقم میرزاکوچک وصال شیرازی (محمدشفیع) تاریخ تحریر 1260نسخ و شکسته نستعلیق و رقاع و شکسته تعلیق، کتابت خفی عالی، رقم ابوالقاسم فرهنگ فرزند وصال، تاریخ تحریر  1272، خط و ترجمه فارسی ذیل سطور نستعلیق کتابت خفی عالی، رقم محمود حکیم  فرزند وصال. دو صفحه آخر بخط رقاع نیم دودانگ عالی رقم احمد وقار فرزند مرحوم وصال تاریخ تحریر 1273 هـ.ق.

*روضه‌الصفا  هفت جلد: جلد روغنی عالی، سرکتابها مذهب مرصع عالی 1227صفحه، خط نستعلیق شکسته خفی خوش، رقم علی‌محمد شیرازی تاریخ تحریر 6-1235 هـ.ق.

*شش‌دفتر مثنوی مولوی: جلدروغنی عالی، بسیاری از صفحات مذهب مرصع، تشعیر سازی عالی و سرلوحه با مذهب مرصع عالی، 576صفحه، خط متن نستعلیق، کتابت و عنوان با رقاع کتابت عالی رقم فتحعلی حجاب شیرازی تاریخ تحریر 1263 – 1266 هـ.ق.

*مثنوی خسرو و شیرین نظامی: جلد تیماج مذهب، که صفحه اول متن حاشیه مذهب منقش، یک سرلوح و سرفصلها مذهب مرصع ممتاز، دو مجلس تصویر آب ‌رنگ عالی، 198صفحه خط نستعلیق کتابت، عالی رقم محمد داوری فرزند وصال شیرازی تاریخ تحریر 1278 هـ.ق.

*شش‌دفتر مثنوی مولانا جلال‌الدین: جلد تیماج مذهب ضربی، بسیاری از صفحات مذهب مرصع و تشعیرسازی، 718صفحه. خط متن نستعلیق کتابت ممتاز و عناوین، رقاع کتابت عالی. رقم محمدحسین کاتب‌السلطان شیرازی، تاریخ تحریر 1279 هـ.ق.

*دیوان حافظ: جلد روغنی عالی، تمامی صفحات طلااندازی و تشعیرسازی. دو صفحه اول و متن و حاشیه تذهیب مرصع و یک سرلوح مذهب مرصع عالی، 298صفحه خط شکسته نستعلیق کتابت خفی عالی رقم محمد علی شیرازی تاریخ تحریر 1259 هـ.ق.

*گلستان سعدی: جلد روغنی عالی بین‌السطور تمام‌طلااندازی، مذهب منفش  در صفحه اول متن و حاشیه  یک سرلوح مذهب مرصع خوش، 232صفحه، خط شکسته‌نستعلیق کتابت خفی عالی رقم  محمدعلی شیرازی تاریخ تحریر 1298 هـ.ق.

*لوایح جامی: جلدروغنی ممتاز. دو صفحه اول متن و حاشیه مذهب مرصع عالی. نیم دودانگ عالی، رقم فتحعلی شیرازی، تاریخ 1266 هـ.ق. 

*سبحه‌الابرار جامی – طریق‌التحقیق سنائی: دوصفحه اول بر مثنوی متن و حاشیه مذهب عالی و بین‌السطور طلااندازی منقش. دارای سرلوح مذهب ممتاز، سرفصلها عموماً مذهب، بقلم نیم‌دودانگ عالی رقم محمود حکیم‌ابن مرحوم وصال شیرازی سنه 1270 هـ.ق. کتابت این کتاب توسط آقافتحعلی حجاب شیرازی شروع و هنگام نوشتن آخر نسخه سبحه‌الابرار عمرش کفاف نداده و مرحوم محمود حکیم‌ابن وصال شیرازی آنرا تمام نموده است.

*گلستان سعدی: دوصفحه اول متن و حاشیه مذهب، دارای یک سرلوحه مذهب مرصع، بقلم کتابت خیلی عالی، رقم محمدحسین شیرازی ، تاریخ 1280 هـ.ق.

در پایان کتاب اینطور رقم کرد «انا العبد کاتب‌الحضره السلطانی محمدحسین شیرازی که برحسب امر اقدس همایونی به تعلیم خط شاهنشاه زاده اجل افخم نایب‌السلطنه العلمیه روحی فداه سرافرازم، شهر ذی‌حجه 1280»

*تاریخ نحجیر ناصری: صفحات عموماً بین سطرها طلااندازی منقش. دو صفحه، اول متن و حاشیه مذهب، سرفصلها عموماً مذهب عالی، بقلم کتابت جلی ممتاز، برقم محمدحسین شیرازی تاریخ 1282 هـ.ق.  

*بهجه‌المباهج‌ابوسعید حسن قاری سبزواری: دوصفحه اول متن و حاشیه مذهب مرصع عالی. فهرست مطالب در دو صفحه ماقبل متن در جدولهای مذهب بقلم زرد لاجورد نوشته شده است. خط متن نسخ کتابت خفی عالی و فهرست رقاع کتابت‌عالی و آخر ثلث کتابت خفی ممتاز، رقم جمال‌الدین حسین  فخار تاریخ 1851هـ.ق. 

 

*قرآن: دوصفحه اول متن و حاشیه مذهب مرصع عالی و سوره فاتحه و آغاز سوره بقره در میان و عنوان سوره بخط رقاع، روی متن از ساده بسفیداب، و اسامی سوره‌ها بقلم زرد تحریردار، بخط رقاع، ترجمه فارسی در ذیل سطور بخط شکسته نستعلیق خوش، بسرخی نوشته شده، رقم (محمدمهدی بن محمد کلیددار شیرازی) و فواصل سوره‌ها نیز بهمان قلم خط متن نسخ کتابت عالی خفی عالی، رقم قاسم شیرازی  1117 هـ.ق.

*صدکلمه حضرت علی‌بن ابی‌طالب و ترجمه منظوم آن: خط متن تازی ثلث جلی خوش، بقلم زر و ترجمه فارسی بقلم کتابت خفی نستعلیق خوش، رقم محی شیرازی878   هـ.ق.

*دیوان حافظ: سرفصل‌ها مذهب. دو صفحه اول، متن و حاشیه مذهب مرصع عالی.

دارای یک سرلوح مذهب مرصع بقلم کتابت عالی، رقم سیدعلی تاریخ 1259 هـ.ق. 

*رساله فارسی در اخلاق: از ابوحامد حجه‌الاسلام محمدغزالی: بقلم کتابت عالی رقم داوری ابن وصال شیرازی، 1270 هـ.ق.

*گلستان سعدی: دارای یک سرلوح مذهب مرصع و یک پیشانی مذهب عالی. دوصفحه اول متن و حاشیه مذهب. بقلم کتابت خفی عالی، رقم محمد علی  تاریخ 1324 هـ.ق.